SchaakMad

Oure days be datyd
To be chek-matyd;
With drawttys of deth.

Uit: Vppon a deedmans hed - John Skelton (1460? - 1529)

(Vrij vertaald:
Onze dagen zijn getekend,
Ons schaakmat is berekend;
Door de schaduw des Doods.)

Drijft schaken spelers die hun hele leven hieraan wijden tot waanzin? Een serieuze vraag, als je in ogenschouw neemt dat van de eerste negen wereldkampioenen er twee écht klinische gevallen waren (Morphy en Steinitz), er één onstabiel was (Aljechin) en één er een vreemde levenswijze en dito denkbeelden op nahield (Fischer). Sowieso lijkt het stempel 'excentriek' op veel schakers de lading niet te dekken.

De vraag wordt versterkt door het feit dat de twee beste en bekendste verhalen over schaken, Stefan Zweig's Schachnovelle (1944) en Vladimir Nabokov's The Defense (1964), gaan over schakers die mentaal zijn afgetakeld.

Om de vraag te analyseren helpt het onderscheid te maken tussen 'psychose' en 'neurose'. Deze laatste is een afwijking die bestaat in de alledagelijksheid, zoals het dwangmatig en overmatig wassen van je handen. Wat in deze gevallen gebeurt, is het verspillen van energie. Psychose daarentegen is een verlammende terugtrekking uit de werkelijkheid, zoals bij manische depressiviteit of schizofrenie.

Bijna alle mensen vertonen neurotische trekjes - in schaken en in het leven - zoals het dragen van een favoriet shirt dat 'geluk' zou brengen, of het hebben van een talisman voor succes, zoals voetbalteams een mascotte hebben. Dit is binnen bepaalde grenzen volkomen onschuldig.

Topschakers verschillen van 'gewone' schakers in de intensiteit van hun psychologische betrokkenheid bij het spel. Een bron van druk die introverte neigingen versterkt, is dat bij kampioenschapsschaken de spelers al hun planning binnenshoofds moeten doen; ze mogen niet praten en de stukken alleen aanraken als ze een zet doen, een bijna geheiligde handeling. Dit betekent dat ze zich terugtrekken in een totale innerwereld, en het kan gebeuren dat een speler zó geïnternaliseerd raakt dat hij de schaakwereld verwart met de echte wereld.

Er bestaat een vertaling van een regel van een onbekende Griekse dichter, die in Antigone van Sophokles wordt aangehaald: 'Die de godheid wil verderven, beneemt zij eerst het verstand.' Deze zin wordt bij voorkeur geciteerd wanneer de stap van genialiteit naar waanzin wordt beschreven.

Het Amerikaanse genie Paul Morphy leed aan paranoia. Hij dacht jarenlang dat bepaalde personen, in het bijzonder zijn zwager, hem trachtten te vergiftigen. Hij accepteerde in die periode alleen voedsel uit handen van zijn moeder en zijn ongetrouwde jongere zuster. Morphy stierf plotseling in bad, waarschijnlijk aan een herseninfarct en naar verluid omringd door vrouwenschoenen.

De Rus Aleksandr Aljechin, die vier keer trouwde met vrouwen die twintig tot dertig jaar ouder waren dan hijzelf, was een excessieve alcoholist. De mare gaat dat hij bij een bepaalde manifestatie dermate dronken was dat hij gewoon op de vloer begon te pissen. Zelfs tijdens de match om het wereldkampioenschap, in 1935 tegen onze landgenoot Max Euwe, werd Aljechin voor het begin van één van de partijen flink aangeschoten aangetroffen.

De hersenen van de Oostenrijker Wilhelm Steinitz, de eerste officiële wereldkampioen, waren tegen het einde van zijn leven dermate aangetast dat hij dacht dat elektrische impulsen vanuit zijn lichaam zijn schaakstukken in de door hem gewenste richting konden sturen. Het verhaal dat hij trachtte met God contact te maken om Hem uit te dagen voor een tweekamp, schijnt op waarheid te berusten. Hij stond in die periode thuis regelmatig bij zijn onzichtbare telefoon op antwoord te wachten. Zulk blasfemisch gedrag werd in de negentiende eeuw onmiddellijk afgestraft: Steinitz stierf kort na zijn onvervulbare poging in een gekkenhuis.

In jezelf praten. Vastzitten. Doordraaien. Denken dat je God bent. Nooit meer schaken. De waanzin is van alle tijden.